NRC Handelsblad, 24 september 2010

Omringd door nepgeliefden;
Het Madness & Arts Festival combineert kunst en waanzin, door  Boukje Cnossen

In Haarlem begint vandaag het internationale Madness & Arts Festival. Met theater, beeldende kunst, literatuur, muziek en film laten kunstenaars hun licht schijnen over de gekte in de mens. Het festival wil aantonen dat de grens tussen gek en normaal maar relatief is.

'Pull yourself together!" Dat zal Bobby Baker schreeuwen door een megafoon, terwijl ze vastgebonden aan een truck door de straten van Haarlem wordt gereden. Het is de zin die de Britse kunstenares zo vaak hoorde dat ze er gek van had kunnen worden - als ze dat niet al was. Baker (59) was sinds midden jaren zeventig een succesvol kunstenares, opgeleid aan de Londense St. Martins kunstacademie, toen ze in 1996 psychische problemen kreeg. Ze werd driemaal opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis en kreeg uiteindelijk de diagnose 'borderline'. ,,Ik vond het zwaar om een etiket opgeplakt te krijgen", vertelt Baker. ,,En toen het weer beter met me ging, merkte ik dat niemand me begreep. Iedereen dacht ik altijd gek zou blijven."

Bakers eigen ervaring met geestesziekte en de beeldvorming daarvan in de samenleving, leidde tot haar performance Pull yourself together, die ze zal uitvoeren bij de opening van het Madness & Arts Festival. ,,Naast 'Pull yourself together', kreeg ik vaak te horen: 'Get a grip' en 'Cheer up, darling, put a smile on your face'", vertelt Baker. ,,Onze cultuur is gericht op het overwinnen van problemen en jezelf onder controle houden. Mensen begrijpen niet dat dat niet lukt als je kampt met een psychisch probleem."

Het Madness & Arts Festival wil begrip kweken voor psychiatrische patiënten. Hans Looijen, directeur van Het Dolhuys - het Haarlemse museum voor psychiatrie - nam het initiatief. Looijen: ,,In onze samenleving heeft iedereen veel mogelijkheden, je kunt worden wat je wilt. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen die mogelijkheden kan benutten. Vroeger waren de sociale omstandigheden bepalend voor wat je ging doen. Nu ligt de wereld open, maar daarmee is de druk op het individu toegenomen."

Looijen kaart aan wat Michel Foucault behandelt in Folie et Déraison, namelijk dat de manier waarop een samenleving mensen buitensluit een belangrijk kenmerk is van die samenleving. Foucault beschrijft hoe de plaats die waanzin in de westerse cultuur innam, verschoof van goddelijke inspiratie naar het tegendeel van de Rede, en vervolgens naar het domein van de medische wetenschap. Daarmee toonde hij aan hoe betrekkelijk de criteria zijn waarmee waanzin wordt gedefinieerd. Het Madness & Arts Festival wil daar ook op wijzen. Beeldende kunstenaars, schrijvers en theatermakers zijn gevraagd het thema gekte gestalte te geven. Er is een tentoonstelling van de Vlaamse fotograaf Stephan Vanfleteren, die de bewoners van psychiatrisch centrum Dr. Guislain in Gent vastlegde. De Finse performancekunstenaars Tellervo Kalleinen en Oliver Kochta-Kalleinen onderzoeken met hun videowerk People in White de relatie tussen psychiatrisch patiënt en behandelaar. Schrijvers spreken over geestesziekte en kunstenaars met een psychiatrische achtergrond geven uitleg bij hun werk.

Zo speelt acteur Peter Faber een bewerking van Nikolaj Gogols korte verhaal Dagboek van een gek. Gogol schrijft over een Russische ambtenaar die gelooft dat hij de Spaanse troonopvolger is. ,,Vanmorgen vroeg maakten de Spaanse gedeputeerden hun opwachting en ik stapte samen met hen in een rijtuig. We reden zo hard dat we in een half uur bij de Spaanse grens waren. Eigenaardig land dat Spanje: toen we de eerste kamer binnenstapten, zag ik een grote menigte mensen met kaalgeschoren hoofden", schrijft Gogol treffend wanneer zijn hoofdpersonage gedwongen wordt opgenomen in een gesticht.

Het was Lisa Brown, psychiatrisch verpleegkundige, die het Madness & Arts Festival in 2003 oprichtte in Toronto. In 1987 was zij Workman Arts begonnen, een theatergroep voor kunstenaars met een psychiatrische achtergrond. ,,Toen dat succesvol bleek, kreeg ik de behoefte om soortgelijke groepen samen te brengen, zodat we van elkaar konden leren", vertelt Brown. Met Workman Arts wil ze de discriminatie en stigmatisering van geesteszieken tegengaan. Ze benadrukt dat Workman Arts geen creatieve therapie is. ,,Onze leden zijn kunstenaars. Als iemand lid wil worden, vragen we niet naar zijn diagnose, maar beoordelen we hem op zijn werk. We begeleiden de kunstenaars in de hoop dat ze snel weer in het normale kunstcircuit aan de slag kunnen."

Workman Arts speelt in Haarlem Third Eye Looming, bewegingstheater gebaseerd op de ervaringen van de spelers met de geestelijke gezondheidszorg.

,,De combinatie van interessante persoonlijke verhalen, gebrek aan schaamte om die te delen en artistiek talent maakt het bijzonder om met deze kunstenaars te werken", zegt Brown.

Ook aan het Noord-Hollandse project Mensenbieb werken kunstenaars met een psychiatrische achtergrond mee. Zeven van hen gaan morgen in tweegesprek met festivalbezoekers die zich daarvoor kunnen opgeven. Astrid Oudheusden, die aan depressie lijdt, is een van de deelnemende kunstenaars. ,,Ik was al schilder toen ik ziek werd en ben dus niet vanuit therapeutisch oogpunt gaan schilderen. Wel is het fijn dat ik me terug kan trekken in mijn atelier als ik last heb van depressie. Mijn psychiatrische achtergrond speelt soms mee in mijn themakeuze. Zo maakte ik een serie zelfportretten, Thousand Faces, waarin ik mijn eigen geest onderzoek", vertelt ze over het verband tussen haar kunstenaarschap en ziekte. Verschillende deelnemers aan het festival noemen de openheid van psychiatrische patiënten als reden van hun samenwerking met deze vaak onbereikbare groep mensen. Marisca Voskamp, kunstenares zonder psychiatrische achtergrond, raakte bij een kunstproject dat zij uitvoerde met bewoners van de psychiatrische kliniek van Altrecht gegrepen door de geschiedenis van Katharina Detzel. Detzel was omstreeks 1900 patiënt in een kliniek in Heidelberg. Zij veranderde verscheurd beddengoed en stro in levensgrote poppen. Daarmee kwam ze in opstand tegen haar omgeving en tegelijk omringde ze zichzelf met surrogaatgeliefden. Geïnspireerd door Detzel maakt ook Voskamp haar eigen leefwereld. Op haar land in het Noord-Hollandse Wormer zette ze een houten huisje neer van waaruit ze een wereld creëert waarin 'hemel en aarde samenkomen'. In de velden om het huisje staan sculpturen van stro, hout en wit wapperend plastic. Een vogelkooi en verweerde fauteuils roepen een vreemd soort huiselijkheid op, waarin je kunt vluchten, maar ook verdrinken.

De ruiten van haar huisje zijn met oceaankleurig folie beplakt, zodat het blauw van de lucht en het groen van het gras, hemel en aarde, de kleuren zijn die je het beste ziet. In het huisje vertelt Voskamp over haar fascinatie voor geesteszieken.

,,Toen ik de wereld van de gekken leerde kennen, vond ik die helemaal niet raar. In een maatschappij waarin we zo veel moeten presteren, verbaast het me niets dat mensen uit de bocht vliegen. Veel mensen krijgen psychische problemen, denk maar aan verslaving en agressie. Het idee dat alles mogelijk is, brengt ook angst met zich mee. Bij psychische problemen wordt direct gegrepen naar medicijnen, terwijl het idee van niet mee willen doen mij eigenlijk heel begrijpelijk voorkomt. Wanneer je je niet kunt verzoenen met de realiteit om ons heen, wanneer jouw visie niet strookt met die van de rest van de wereld, wordt je voor gek verklaard."

Op het Madness & Arts Festival zal Voskamp zelf constant aanwezig zijn in haar houten huisje met strooien entourage. Alles wat zich daar afspeelt, laat ze op camera vastleggen. ,,Mijn werk is niet statisch", zegt ze. ,,Ik neem ook een schaar mee, zodat ik in het parkje door kan bouwen aan mijn utopie."

Kristien Hemmerechts, die in haar boeken vaak de thematiek van psychische problemen aansnijdt, praat op het Madness & Arts Festival over haar laatste boek, De dood heeft mij een aanzoek gedaan. In haar boek Brede heupen beschreef Hemmerechts de geschiedenis van twee zussen. De een wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. De ander is niet gek, maar worstelt wel met het leven. Hemmerechts' zus is sinds 1977 psychiatrisch patiënt en de auteur weet daardoor hoe moeilijk het is vat te krijgen op wat iemands geest mankeert.| ,,Borderline, schizofrenie: de termen die daarvoor gebruikt worden zijn vaag, dekken vele ladingen", zei Hemmerechts daarover tegen het Belgische tijdschrift Humo.

Over de ambitie van het Madness & Arts Festival om het stigma dat op psychiatrische stoornissen rust, tegen te gaan, is ze positief: ,,In Nederland is weinig ruimte voor verdriet, het is een oplossingsgerichte maatschappij. Wie er niet in slaagt zijn verdriet of pijn aan te pakken, wordt gezien als een mislukkeling", laat ze weten.

Hemmerechts denkt dat de kunsten kunnen helpen dat idee van de mislukkeling tegen te gaan.

Vast staat dat psychiatrische patiënten uit alle culturen zich vaak onbegrepen voelen. Kunst kan dan overbrengen wat zo moeilijk uit te leggen valt. Of, zoals Bobby Baker het verwoordt: ,,Kunst, boeken en humor laten mensen begrijpen wat het is om zo geïsoleerd te zijn."